Muzeum Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie

Idea stworzenia Muzeum Kurpiowskiego powstała w 1919 roku. Adam Chętnik zakupił wówczas, na wysokiej skarpie nad Narwią, 1| 3 morgi nieużytków po dawnej cegielni miejskiej. W ciągu kilku lat, własnym kosztem, doprowadził ten zaniedbany kąt Nowogrodu do porządku, niwelując teren i obsadzając go drzewami.

W 1923 roku na przygotowanym placu stanął pierwszy obiekt. Był to drewniany budynek po miejscowym Biurze Odbudowy, przeniesiony na teren przyszłego Muzeum i adaptowany do celów wystawienniczych. W ciągu kolejnych czterech lat przybyły budynki gospodarcze, domek dla stróża oraz altany, stoły i ławy.

Kiedy 19 czerwca 1927 roku nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Kurpiowskiego, jako placówki publicznej w ramach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, instytucja ta liczyła już ponad 2000 eksponatów przekazanych przez Adama Chętnika.

W następnych latach zbiory były sukcesywnie powiększane. Zgromadzono je  w dwóch budynkach oraz pawilonach i schronach, a także ustawiono je wprost pod gołym niebem. Były to eksponaty przede wszystkim z zakresu etnografii i przyrody. O takim, a nie innym kierunku gromadzenia zbiorów zadecydował planowany przez Adama Chętnika dydaktyczny charakter placówki, która miała „ułatwić naukę szkołom miejscowym i okolicznym, związać młodzież z terenem i ziemią polską”.

W latach 1928 – 1930 Adam Chętnik zrzekł się muzeum na rzecz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w zamian za pozostawienie mu pieczy i kierownictwa nad tą placówką. W 1930 roku wartość majątku muzeum oszacowano komisyjnie na ponad 35 tysięcy złotych, z czego 20 tysięcy stanowiło wkład małżeństwa Zofii i Adama Chętników. Teoretycznie Muzeum Kurpiowskie stało się placówką statutową  PTK, dofinansowywaną przez Wydział Nauki Pozaszkolnej Ministerstwa Oświecenia, Kasę im. Mianowskiego oraz Fundusz Kultury Narodowej.

Faktycznie nadal pozostawało pod opieką Adama Chętnika, który sam musiał troszczyć się nie tylko o dalsze gromadzenie zbiorów, ich właściwe przechowywanie, lecz także  o funkcjonowanie Muzeum jako placówki oświatowej i turystycznej. W 1933 roku przyszło z pomocą Towarzystwo Naukowe Płockie, które otworzyło w Nowogrodzie Stację Naukową Dorzecza Środkowej Narwi. Jej kierownikiem został Adam Chętnik. Stacja zgromadziła, do wybuchu II wojny światowej, około 10 tysięcy eksponatów z archeologii, historii i geologii, a istniejąca przy Stacji biblioteka liczyła ponad 4 tysiące woluminów.

Muzeum Kurpiowskie prowadziło liczne badania terenowe, gromadziło dokumentację naukową a także wydawało prace monograficzne i popularyzatorskie. Kierownik Muzeum nawiązał współpracę z Instytutem Etnograficznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz Polską Akademią Umiejętności w Krakowie. W ramach Muzeum działała kurpiowska kapela ludowa oraz amatorski zespół teatralny.

Prężnie działające Muzeum nadal jednak borykało się z problemami finansowymi. Przyznawane subwencje były niewystarczające, a ponadto pojawiły się niejasności dotyczących spraw majątkowych między Chętnikami, a Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. Bardzo trudna sytuacja finansowa Muzeum, pokaźne zadłużenie placówki, jak też konflikt z PTK sprawiły, że w 1939 roku Adam  Chętnik podjął decyzję o sprzedaży części zbiorów do Ostrołęki, by w ten sposób zdobyć pieniądze na spłacenie długów.

Wybuch wojny uniemożliwił realizację tych planów. W wyniku działań wojennych Muzeum uległo całkowitemu zniszczeniu. Eksponaty pozostawione na miejscu, jak też wywiezione do Łomży, Dębowa i Szczepankowa zginęły bezpowrotnie. Ocalały jedynie dwa odrzynki drzew bartnych, brama wejściowa do muzeum od strony rzeki oraz nieliczne eksponaty żelazne, które dały początek stworzonemu w 1948 roku Muzeum w Łomży.

Muzeum Regionalne w Łomży zaprezentowało w 1956 roku na tzw. „Pulwach” pod Łomżą, w ramach wystaw rolniczych, ekspozycję poświęconą tradycyjnemu rolnictwu kurpiowskiemu. Pokazano wówczas  wnętrze chałupy kurpiowskiej zaaranżowane w pawilonie wystawienniczym. W dwa lata później wspomnianą wystawę przeniesiono do Nowogrodu. Dała  początek odbudowie zniszczonego przez wojnę Skansenu, który stał się oddziałem Muzeum w Łomży. Drugim narodzinom  Muzeum towarzyszył, podobnie jak poprzednio, Adam Chętnik, który po przejściu na emeryturę kierował bezpłatnie - w charakterze rzeczoznawcy - odbudową Skansenu. Powiększono teren Muzeum, który po włączeniu doń tzw. Wzgórza Ziemowita objął obszar 3,5 hektara.

Stopniowo, obok wyremontowanych odrzynków drzew bartnych i bramy z Dud Puszczańskich, zaczęło  przybywać obiektów. Pierwszym był drewniany kierat ze Zdrębiska przeniesiony ze wspomnianej wystawy rolniczej. W latach 60. postawiono wiatrak z Plewek, spichlerz z Dylewa Starego, chałupy z Gawrych i Myszyńca Starego, zrekonstruowano  chałupę z Kadzidła, bramę z Zalasa, kapliczkę „Na cztery strony świata” oraz pomnik bohatera kurpiowskiego Stacha Konwy.

Przybyło też kilka obiektów tzw. małej architektury: folusz ze wsi Jurki, studnia z żurawiem, gołębnik oraz ule. W 1963 roku w najstarszej części Skansenu otwarto uroczyście dział bartniczo-pszczelarski. Pod koniec lat 60.  przeniesiono spichlerz z Cięćka, kuźnię z Zalasa, olejarnię z Witowego Mostu, chałupę z tej samej wsi oraz dwie dalsze chałupy z Baranowa i Łysych. W tym samym czasie zrekonstruowano spichlerz  z Kadzidła. W końcu lat 70. na obszarze obecnego Muzeum znajdowało się 16 dużych i 14 małych obiektów architektury drewnianej. Skansen Kurpiowski objął swoją działalnością teren środkowej i wschodniej Kurpiowskiej Puszczy Zielonej.

W 1987 roku zestawiono jeszcze dwa obiekty dużej architektury: stodołę z Dobregolasu i oborę z Wyku. Te dwa XIX-wieczne budynki  zostały zakupione i zwiezione na teren Muzeum w drugiej połowie lat 70. XX wieku. Postawione  najnowszej części Skansenu, obok chałupy z Baranowa utworzyły typową dla Kurpiowszczyzny zagrodę wiejską. W 1995 roku przybył jeszcze jeden budynek – rekonstrukcja  karczmy z Dylewa z końca XIX wieku.

1 czerwca 2022 roku Muzeum - Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie przeszedł z rąk samorządu Łomży pod zarząd województwa podlaskiego. Unikalne w skali kraju wartości kulturowe i historyczne, pielęgnowane w jednostce, wykraczające swym zasięgiem oraz wpływem poza obszar subregionu łomżyńskiego przemawiały za tym, żeby placówka dołączyła do grona instytucji kultury szczebla wojewódzkiego. Przekształcenie było wyrazem uznania dla Muzeum jak również dla kultury kurpiowskiej, która otrzymała ze strony samorządu województwa należne wsparcie, a także możliwość rozwoju. Zmiany podkreśliły wyjątkowość Muzeum oraz zapewniły adekwatny do rangi miejsca status. Jest to także szansa na odzyskanie dawnego blasku oraz rozwój. Tym samym placówka w przyszłości może stać się miejscem na miarę swojego założyciela – słynnego etnografa Adama Chętnika.

Muzeum - Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie ma charakter parku etnograficznego. Nie odtwarza układów przestrzennych wsi kurpiowskiej, a tylko prezentuje tradycyjne budownictwo drewniane. Celem jaki stawiał sobie Adam Chętnik było pokazanie typowego drewnianego osiedla puszczańskiego na tle miejscowej przyrody. Brak odpowiedniego  terenu z konieczności zminiaturyzował te zamierzenia. Efektem są mini ogródki, zagonki, kępki drzew i krzewów oraz nienaturalne skupienie obiektów. Wspomniane niedogodności terenu czynią jednocześnie nowogrodzkie muzeum jednym z najpiękniejszych, najbardziej urokliwych skansenów Europy.