Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie
-
Początki muzeum
Początek muzeum sięga roku 1919, kiedy Adam Chętnik, mając już pokaźne zbiory etnograficzne, zwrócił się do Rady Miejskiej w Nowogrodzie o nieodpłatne przekazanie mu kawałka ziemi z miejskich nieużytków pod budowę planowanego muzeum. Spotkał się z odmową, gdyż nikt wówczas nie zrozumiał potrzeby tworzenia muzeum, mimo argumentów, że Kurpie potrzebują miejsca gromadzenia pamiątek przeszłości. To pierwsze niepowodzenie nie zniechęciło jednak Adama Chętnika i jeszcze w tym samym roku, zakupił za prywatne pieniądze swojej żony Zofii, 1/3 morgi nieużytków po dawnej cegielni miejskiej, na wysokiej skarpie nad Narwią.
-
Pierwszy budynek
W ciągu kilku lat teren ten, własnym kosztem, zniwelował, zadrzewił i ogrodził. W 1923 roku na tak przygotowanym placu stanął pierwszy obiekt. Był to drewniany budynek po miejscowym Biurze Odbudowy, przeniesiony na teren muzeum i adaptowany do celów wystawienniczych. Następnie zbudowano oddzielny domek dla stróża, altany, ławki i stół pod gołym niebem.
-
Uroczyste otwarcie Muzeum Kurpiowskiego
Kiedy 19 czerwca 1927 roku nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Kurpiowskiego, jako placówki publicznej w ramach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, instytucja ta liczyła już ponad 2000 eksponatów przekazanych przez Adama Chętnika. W następnych latach zbiory te sukcesywnie powiększane. Zgromadzono je w dwóch budynkach oraz w pawilonach i schronach, a nawet wystawiając je wprost pod gołym niebem.
Adam Chętnik budując swoje muzeum, nie znał ani Skansenu, pierwszego muzeum na wolnym powietrzu, które powstało z inicjatywy Artura Hazeliusa nieopodal stolicy Szwecji - Sztokholmu, ani też nieco późniejszego muzeum we Wdzydzach Kiszewskich, które założyli w 1906 roku małżeństwo Gulgowscy, adaptując do celów wystawienniczych podcieniową chałupę kaszubską. Muzeum Kurpiowskie było tworzone od podstaw, według oryginalnej koncepcji Adama Chętnika.
-
Adam Chętnik zrzekł się muzeum
W latach 1928-1930 Adam Chętnik zrzekł się muzeum na rzecz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, w zamian za pozostawienie mu kierownictwa i pieczy nad tą placówką. W 1930 r. wartość majątku oszacowano komisyjnie na ponad 35 000 zł, z czego
20 000 zł stanowił wkład małżeństwa Chętników. Teoretycznie Muzeum Kurpiowskie stało się statutową placówką PTK, dofinansowywaną przez Wydział Nauki Pozaszkolnej Ministerstwa Oświecenia, Kasę im. Mianowskiego oraz Fundusz Kultury Narodowej. Faktycznie pozostawało pod opieką Adama Chętnika, który sam musiał troszczyć się nie tylko o dalsze gromadzenie zbiorów i właściwe ich przechowywanie, lecz także o funkcjonowanie muzeum jako placówki oświatowej i turystycznej.
-
Towarzystwo Naukowe Płockie otworzyło w pobliżu skansenu Stację Badań Naukowych Dorzecza Środkowej Narwi.
W 1933 r. Towarzystwo Naukowe Płockie otworzyło w pobliżu skansenu Stację Badań Naukowych Dorzecza Środkowej Narwi. Kierownikiem stacji został Adam Chętnik, któremu powierzono opracowanie działu etnografii. Stacja posiadała oddzielny lokal, pracownię, bibliotekę oraz miejsca noclegowe dla pracowników. Do wybuchu II wojny światowej stacja zgromadziła około 10 000 eksponatów z zakresu archeologii, historii, geologii i etnografii. Biblioteka liczyła ponad 4 000 woluminów.
W Muzeum Kurpiowskim były prowadzone liczne badania terenowe, gromadzono dokumentację naukową, a kierownik opracowywał do druku prace etnograficzne i krajoznawcze. Współpracowano z Instytutem Etnograficznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz Polską Akademią Umiejętności w Krakowie. W ramach muzeum działała kurpiowska kapela ludowa oraz amatorski zespół teatralny, wystawiający regionalne scenki autorstwa A. Chętnika.
-
Zbiory Muzeum liczyły ponad 10 000 eksponatów
W 1934 r. zbiory Muzeum Kurpiowskiego liczyły ponad 10 000 eksponatów, które docelowo miały być zgromadzone w siedmiu wzajemnie uzupełniających się działach, nazywanych przez A. Chętnika muzeami.
Z roku na rok wzrastał ruch wycieczkowy a muzeum stawało się coraz bardziej znane. W 1932 r. zanotowano 1657 zwiedzających, a w roku następnym już 1884 osoby. Wśród zwiedzających dominowały wycieczki szkolne, wojskowe, harcerskie i studenckie.
Prężnie działające muzeum nadal jednak borykało się z problemami finansowymi. Przyznawane subwencje były niewystarczające a ponadto pojawiły się niejasności dotyczące spraw majątkowych między Chętnikami a Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. Odnalezione w 1987 roku, nieznane dotychczas, dokumenty Stacji Naukowej i Muzeum Kurpiowskiego z lat 1933-1939 naświetliły przyczyny nieporozumienia.
Bardzo trudna sytuacja finansowa muzeum, pokaźne zadłużenie placówki, jak też konflikt z PTK, zadecydowały o podjęciu przez Adama Chętnika w 1939 r. decyzji o sprzedaży części zbiorów do Ostrołęki i zdobycia w ten sposób pieniędzy na spłacenie długów. Wybuch wojny uniemożliwił realizację tych planów.
-
Okres wojenny
W wyniku działań wojennych 1939 roku muzeum uległo całkowitemu zniszczeniu. Eksponaty pozostawione na miejscu, jak i te ewakuowane do Łomży, Dębowa i Szczepankowa zginęły bezpowrotnie. Ocalały jedynie dwa odrzynki drzew bartnych, brama wejściowa od strony rzeki oraz nieliczne eksponaty żelazne, które dały początek stworzonemu w 1948 r. Muzeum w Łomży.
-
"Drugie narodziny"
W 1956 r. zorganizowano pod Łomżą wystawę rolniczą, na której łomżyńskie muzeum zaprezentowało ekspozycję poświęcona tradycyjnemu rolnictwu kurpiowskiemu oraz wyposażeniu chałupy kurpiowskiej. W dwa lata później wystawa przeniesiona do Nowogrodu, pod nazwą „Dawna Zagroda Kurpiowska", zapoczątkowała odbudowę zniszczonego w czasie wojny skansenu, jako działu Muzeum w Łomży. Drugim narodzinom nowogrodzkiego muzeum towarzyszył, podobnie jak poprzednio, Adam Chętnik, który po przejściu na emeryturę, jako rzeczoznawca społecznie kierował odbudową skansenu. Przedsięwzięcie to sfinansowało Ministerstwo Kultury i Sztuki, Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy oraz Rady Narodowe - Powiatowa w Łomży i Wojewódzka w Białymstoku.
-
Powiększenie obszaru Muzeum
Powiększono teren muzeum, który po włączeniu doń tzw. Wzgórza Ziemowita zajął obszar 3,5 hektara. Obok wyremontowanych odrzynków drzew bartnych i bramy z Dud Puszczańskich zaczęło przybywać nowych obiektów. W latach 60. postawiono wiatrak typu paltrak z Plewek, spichlerze: z Dylewa Starego i Piątkowizny, chałupy z Gawrych i z Kadzidła. W miejscu „Dawnej Zagrody Kurpiowskiej" stanęła XIX-wieczna chałupa z Myszyńca Starego wraz ze stodołą z Wejdy oraz kieratem ze Zdrębiska. Pod koniec lat 60. rozpoczęto przenoszenie młyna wodnego z Dobregolasu oraz dworu z Brzózek. Obok obiektów tzw. dużej architektury znalazły się liczne studnie, kapliczki i bramy. W 1963 roku w najstarszej części muzeum uroczyście otwarto wystawę bartniczo - pszczelarską.
W 1965 roku skansen nowogrodzki, który od momentu rozpoczęcia powojennej odbudowy funkcjonował bez określonej nazwy własnej, otrzymał miano Kurpiowskiego Parku Etnograficznego w Nowogrodzie i nadal pozostawał w strukturach łomżyńskiego muzeum.
Na przełomie lat 60. i 70. ekspozycję skansenowską uzupełniły: spichlerz z Cięćka, kuźnia z Zalasa oraz chałupa i olejarnia z Witowego Mostu. W tym samym czasie rozpoczęto przenoszenie chałup z Baranowa i Łysych oraz wykonano kopię spichlerza z Kadzidła.
-
W połowie lat 70. na obszarze obecnego muzeum znajdowało się 16 dużych i 14 małych obiektów architektury drewnianej. Skansen otrzymał wówczas nazwę Parku Etnograficznego Północno-Wschodniego Mazowsza im. Adama Chętnika, która funkcjonowała do 1983 roku kiedy to przemianowano go na Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika.
-
W 1987 roku zestawiono na terenie skansenu stodołę z Dobrego Lasu i oborę z Wyku. Te dwa XIX-wieczne budynki zostały zakupione i zwiezione na teren muzeum w drugiej dekadzie lat 70. Postawione z najnowszej części skansenu, obok chałupy z Baranowa utworzyły, typową dla Kurpiowszczyzny, zagrodę wiejską.
-
Skansen staje się samodzielną jednostką kultury
Od 1 czerwca 2022 roku, po oddzieleniu od Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży, Skansen jest samodzielną jednostką kultury pozostającą pod Zarządem Podlaskiego Urzędu Marszałkowskiego w Białymstoku.
Dotychczas zgromadzone obiekty prezentowały jedynie budownictwo kurpiowskie, nie odtwarzając nie tylko układów zabudowy wsi tego regionu, ale nawet zagród. Budując w okresie międzywojennym, a następnie odbudowując po II wojnie światowej nowogrodzkie muzeum, Adam Chętnik stawiał sobie za cel pokazanie w nim typowego drewnianego osiedla puszczańskiego na tle miejscowej przyrody . Brak odpowiedniego terenu, z konieczności, zminiaturyzował te zamierzenia. Także wybór budynków był częstokroć podyktowany bardziej ich walorami estetycznymi niż typowością właściwą dla regionu kurpiowskiego. Usytuowanie skansenu na stromej nadnarwiańskiej skarpie dodało mu niewątpliwie malowniczego uroku, z drugiej zaś strony uniemożliwiło nie tylko odtworzenie układów przestrzennych wsi kurpiowskich, ale nawet typowych siedlisk.
Muzeum-Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie jest wyjątkowym muzeum, gdyż prezentuje pierwszy etap rozwoju myśli skansenowskiej w Polsce. Co roku przyjeżdżają tu tysiące turystów, ciekawych nie tylko kultury kurpiowskiej, lecz także zauroczonych niepowtarzalnym pięknem tego miejsca.