Muzeum Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie

Muzeum zaczynamy zwiedzać od Wzgórza Ziemowita, które stanowi najstarszą część Nowogrodu. Tutaj w czasie wykopalisk archeologicznych w latach 60. XX wieku odkryto fundamenty średniowiecznego zamku murowanego, wokół którego powstała osada, zwana Nowogrodem.

Przy głównej bramie wejściowej od ulicy Zamkowej znajduje się CHAŁUPA Z ŁYSYCH pochodząca z 1923 roku. Jej ściany zostały zbudowane z bali sosnowych łączonych na węgłach na „jaskółczy ogon“. Podmurówkę stanowią kamienie polne zawiązane zaprawą cementową. Chałupa posiada dach dwuspadowy o konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty gontami. Ozdobne szczyty osłonięte zostały wiatrownicami, które nad kalenicą zakończono „śparogami” w kształcie rogów zwierzęcych. Nad oknami znajdują się ozdobne „koruny" z motywami orłów. Wnętrze chałupy jest o układzie dośrodkowym, charakterystycznym dla okresu międzywojennego, składa się z : sieni, izby dużej, izby małej oraz alkierza. Chałupa nie jest udostępniana do zwiedzania, mieści się w niej dozorcówka.

Drugim obiektem znajdującym się na Wzgórzu Ziemowita jest XIX- wieczny DWÓR ZE WSI BRZÓZKI. Ściany są konstrukcji zrębowej z bali sosnowych ciosanych. Podmurówkę, jak też schody prowadzące na ganek i taras, wykonano z kamieni polnych spojonych zaprawą cementową. Dach naczółkowy posiada konstrukcję krokwiowo-jętkową wzmocnioną stolcem i jest pokryty gontami. We dworze znajduje się duża sień ( z kasą biletową i sklepikiem z pamiątkami) , salon, dwa alkierze oraz dwa pokoje, w których mieszczą się pracownie muzealne oraz stała wystawa biograficzna „ Adam Chętnik. Życie i dzieło". Na uwagę zasługują, znajdujące się w salonie, ciekawe piece kaflowe przeniesione z XIX-wiecznego, murowanego dworu w Romanach. Obok dworu znajduje się rekonstrukcja studni z Brańszczyka wykonana w 1972 roku.

Po obejrzeniu Wzgórza Ziemowita i zwiedzeniu wystawy we dworze udajemy się na PLAC BARTNY. Jest to najstarsza część Skansenu. Zwiedzanie placu bartnego zaczynamy od obejrzenia dwóch odrzynków drzew bartnych, które zostały przywiezione na teren Skansenu w latach 20. XX wieku. To właśnie one ocalały z pożogi wojennej. Niższe drzewo to dąb liczący około 700 lat, wyższe natomiast to 500-letnia sosna. W takich drzewach na wysokości od 3 do 18 metrów w dziuplach, zwanych barciami, żyły niegdyś pszczoły. W 1830 roku, podczas powstania listopadowego, powstańcy przechowywali w tych drzewach broń. Następnie oglądamy ule kłodowe, wśród których dominują ule – stojaki. W XIX wieku, kiedy władze zaborcze zabroniły Kurpiom wstępu do lasu, bartnicy zaczęli hodować pszczoły we wspomnianych ulach, ustawiając je w sadach i ogrodach.

POMNIK STACHA KONWY jest rekonstrukcją nagrobka, który został postawiony w 1922 roku w lesie pod Jednaczewem. Legendarny bohater kurpiowski – Stach Konwa dowodził oddziałem strzelców kurpiowskich, który brał udział w walkach o tron polski w 1733 roku po stronie Stanisława Leszczyńskiego. Stach Konwa zasłynął z niezwykłej odwagi podczas bitwy pod wsią Jednaczewo koło Łomży. W walce z połączonymi wojskami sasko-rosyjskimi zginął prawie cały oddział Kurpiów. Stacha Konwę pojmano i obiecano wolność, pod warunkiem, że przyłączy się do stronnictwa Sasów. Za odmowę został powieszony. Oddając hołd dzielnemu Kurpiowi – Adam Chętnik postawił pomnik w miejscu, gdzie został pochowany. Pomnik ten, jak wiele innych, został zniszczony w czasie II wojny światowej. Oglądaną rekonstrukcję wykonano w 1965 roku. W niszy wydrążonej barci znajduje się rzeźba Chrystusa Frasobliwego wykonana przez Franciszka Szymańskiego jednego z rzeźbiarzy ludowych Kurpiowszczyzny.

Nieopodal znajduje się LEŚNICZÓWKA będąca rekonstrukcją leśniczówki z Zawodzia koło Myszyńca, pochodzącej z drugiej połowy XIX wieku. Ściany leśniczówki są konstrukcji sumikowo-łątkowej łączonej ze zrębem. Dach budynku jest dwuspadowy z załamaniem, pokryty gontami. Układ wewnętrzny dwutraktowy symetryczny. Leśniczówka znajduje się w miejscu, gdzie przed II wojną światową stał budynek po Biurze Odbudowy, zniszczony podczas działań wojennych.

Z leśniczówki udajemy się na altanę widokową, z której możemy podziwiać urokliwą panoramę Kurpiowszczyzny. Ośmioboczna altana, nakryta stożkowym dachem, została zbudowana na miejscu istniejącej tu przed wojną podobnej budowli. Na słupach altany, od strony wewnętrznej, zostały wyrzeźbione znaki bartne, jakimi sygnowali swoje drzewa z pszczołami bartnicy kurpiowscy. Każdy bartnik, zgodnie z prawem, posiadał bór bartny, w skład którego wchodziło 60 drzew bartnych, łąka bartna oraz miejsce na rzece do zastawiania jazów. Bartnicy nie podlegali jurysdykcji książęcej. Rządzili się własnym prawem bartnym. Sprawy sporne rozstrzygały sądy bartne, którym przewodził starosta bartny, wybierany spośród szlachty. Zachował się spisany przez Stanisława Skrodzkiego w 1616 roku „Porządek prawa bartnego dla starostwa łomżyńskiego", który regulował nie tylko pracę sądów bartnych lecz także normował zwyczajowe prawo bartne oraz wykonywanie wyroków.

Opuszczamy plac bartny i kamiennymi schodami udajemy się do ZAGRODY Z MYSZYŃCA. W jej skład wchodzi XIX-wieczna chałupa ze wsi Myszyniec Stary, stodoła ze wsi Wejdo, spichlerz z Piątkowizny oraz kierat ze wsi Zdrębisko i folusz ze wsi Jurki.

CHAŁUPA Z MYSZYŃCA STAREGO jest konstrukcji zrębowej na podmurówce kamienno-glinianej. Dach o konstrukcji krokwiowo-jętkowej został pokryty gontami. Szczyt od strony rzeki jest „łamany“, a w górnej części ubity w motyw „słonka”. We wnęce znajduje się figura Matki Boskiej Różańcowej. Szczyty zostały wzmocnione wiatrownicami zakończonymi „śparogami" w kształcie końskich głów. Nad oknami znajdują się ozdobnie wycięte „koruny“. Drzwi wejściowe do chałupy zostały oszalowane deseczkami we wzory „słonka” i „jodełki" oraz ozdobione kowalskimi gwoździami. Układ wnętrza dośrodkowy: sień, izba duża, alkierz i izba mała. Trzony kuchenne typu angielskiego znajdują się w izbie dużej oraz w izbie małej. Piec grzewczy z kanałami przyłączonymi do paleniska w trzonie kuchennym został usytuowany w ten sposób, że jednocześnie ogrzewa alkierz i izbę dużą. Wyposażenie wnętrza pochodzi z okresu międzywojennego i prezentuje chałupę bursztyniarza.

STODOŁA Z WEJDY pochodzi z XIX wieku i ma konstrukcję zrębową. Dach jest dwuspadowy, pokryty trzciną. Wierzeje zostały osadzone na biegunach, zwanych „kunami". Stodoła składa się z klepiska i jednego sąsieku, przedzielonych zasiecznicą. W sąsieku znajdują się dziewiętnastowieczne narzędzia rolnicze, natomiast na klepisku stoją wialnie i młynki do zboża, poruszane przez znajdujący się przed stodołą kierat.

KIERAT ZE ZDRĘBISKA pochodzi z XIX wieku. Koło kieratu, pochodzące z młyna z Dobrego Lasu (znajdującego się na terenie skansenu), zostało osadzone na kamieniu polnym i przykryte dwuspadowym daszkiem gontowym. Od grubego pionowego słupa odchodzi pozioma „śmiga", do której zaprzęgano konia. Kierat uruchamiał sieczkarnie, wialnie i młynki do zboża.

SPICHLERZ Z PIĄTKOWIZNY z początku XX wieku, jest konstrukcji zrębowej i posiada dwuspadowy dach pokryty dranicami. Został posadowiony wysoko nad ziemią na tzw. „grzybkach" , które zabezpieczały zgromadzone w nim produkty przed gryzoniami. W ścianie frontowej znajduje się podcień wsparty na dwóch słupach. Spichlerz jest dwupoziomowy. Służył do przechowywania zboża, a w czasie komasacji pełnił funkcję mieszkania. Obecnie w spichlerzu znajduje się wyposażenie typowego spichrza z okresu międzywojennego.

FOLUSZ ZE WSI JURKI z końca XIX wieku znajduje się obok spichlerza. Składa się z głębokiego koryta i długiego smyka. Folusz służył „zbijaniu"wełnianej tkaniny samodziałowej w sukno. Przesuwaną w korycie tkaninę polewano wrzącą wodą i suwano po niej smyk, co powodowało jej folowanie.

Wędrując dalej po Skansenie dochodzimy do niewielkiego WIATRAKA gospodarczego w 1922 roku, pochodzącego ze wsi Plewki. Jest to wiatrak typu paltrak, tzn. został posadowiony na kółkach jeżdżących na krążynie wokół własnej osi.

Nieopodal wiatraka znajduje się STUDNIA Z ŻURAWIEM o drewnianych cembrowinach. Ta typowa dla Kurpiowszczyzny studnia jest rekonstrukcją XIX-wiecznego oryginału z Dębnik.

Następnie udajemy się, przechodząc przez ocalałą z pożogi wojennej BRAMĘ Z DUD PUSZCZAŃSKICH, do działu rybackiego, gdzie możemy obejrzeć rekonstrukcję budy rybackiej oraz oryginalną łódź średniowieczną wyłowioną z Pisy.

Wędrując do zagrody z Kadzidła mijamy stojącą wśród jałowców kapliczkę słupową z tzw. „Trójcą Świętą", tj. z płaskorzeźbą przedstawiającą koronację Matki Boskiej. Jest to kopia XIX-wiecznej kapliczki przydrożnej wykonanej przez rzeźbiarza ludowego Andrzeja Kaczyńskiego z Krobi.

Następnie zwiedzamy rekonstrukcję ZAGRODY Z KADZIDŁA. W jej skład wchodzi chałupa oraz spichlerz.

CHAŁUPA Z KADZIDŁA jest rekonstrukcją XIX-wiecznego budynku mieszkalnego. Ma konstrukcję zrębową o węgłach łączonych „na jaskółczy ogon". Dach jest dwuspadowy, krokwiowo-jętkowy, pokryty gontami. Jeden ze szczytów został ozdobnie ubity w kwadraty. Drzwi wejściowe do chałupy obito także ozdobnie deseczkami. Układ wnętrza dośrodkowy: sień, izba duża i tzw. ciągły alkierz. Wyposażenie chałupy pochodzi z okresu międzywojennego.

SPICHLERZ Z KADZIDŁA, podobnie jak chałupa, jest rekonstrukcją - istniejącego do dziś - budynku z 1915 roku. Ściany są konstrukcji zrębowej łączone na węgłach na „jaskółczy ogon“. W ścianie frontowej znajduje się podcień wsparty na słupach. Dach jest dwuspadowy, pokryty gontami. Spichlerz został posadowiony wysoko nad ziemią, na tzw. „grzybkach”. Służył do przechowywania zboża.

Po obejrzeniu zagrody z Kadzidła udajemy się do położonej tuż obok zagrody z Gawrych.

ZAGRODĘ Z GAWRYCH tworzy XVIII- wieczna chałupa ze wsi Gawrychy i spichlerz z Dylewa Starego, pochodzący z tego samego okresu.

CHAŁUPA Z GAWRYCH jest konstrukcji zrębowej o węgłach łączonych na „jaskółczy ogon“. Fundament wykonano z kamieni polnych spojonych zaprawą wapienną. Dach jest konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty gontami. Szczyt od drogi łamany, ubijany w kwadrat. Do chałupy prowadzą półdrzwiczki, które latem chroniły przed zwierzętami oraz drzwi obite deseczkami we wzór rombu. Okna dwuskrzydłowe z małymi szybkami osadzonymi w ołowiu. Układ wnętrza dośrodkowy jest charakterystyczny dla najstarszego budownictwa kurpiowskiego. Składa się z : sieni, izby dużej, alkierza i komory. Wzdłuż całej chałupy, pod belkami stropowymi, przebiega tzw. tram. Jest to belka wzmacniająca konstrukcję dachu. Trzymano na niej chleb, przędziona lnu i wełny oraz pamiątki osobiste i rodzinne. W chałupie znajduje się najstarszy typ trzonu kuchennego z tzw. „otwartym paleniskiem”. Obok paleniska został usytuowany piec grzewczy, który ogrzewał jednocześnie izbę dużą i alkierz. Znaczną część sieni zajmuje olbrzymi komin wykonany z wytopionej rudy darniowej. Wyposażenie wnętrza pochodzi z końca XIX wieku.

SPICHLERZ Z DYLEWA STERGO został posadowiony na luźno ułożonych, dużych kamieniach polnych. Ściany konstrukcji zrębowej wykonano z półbali ciosanych ręcznie. Dach konstrukcji krokwiowej został pokryty gontami. W ścianie frontowej znajduje się podcień wsparty na słupach. Spichlerz służył do przechowywania zboża. Obecnie znajduje się w niej wystawa naczyń do przechowywania zboża oraz urządzeń służących do przetwarzania zboża na mąkę i kaszę.

Po zwiedzeniu zagrody z Gawrych przechodzimy do działu przemysłowego, w skład którego wchodzi : olejarnia, kuźnia oraz młyn wodny.

OLEJARNIA ZE WSI WITOWY MOST pochodzi z XIX wieku. Jej ściany są wykonane z bali sosnowych łączonych na „jaskółczy ogon". Dach ma konstrukcję krokwiową i jest pokryty dranicami. Wnętrze olejarni wyposażono w gniecidło do miażdżenia nasion roślin oleistych, otwarte palenisko używane do podgrzewania zgniecionych nasion oraz prasę do wyciskania oleju.

KUŹNIA ZE WSI ZALAS pochodzi z końca XVIII wieku. Jest zbudowana z bali sosnowych łączonych na „jaskółczy ogon“. Dach o konstrukcji krokwiowej został pokryty dranicami. W kuźni znajduje się palenisko, tzw. „kotlina” zbudowana z kamieni polnych i wytopionej rudy darniowej. Nawiew powietrza do paleniska odbywał się przy pomocy skórzanego miecha. Przed kotliną znajdują się kowadła, a na warsztacie obok, wyeksponowano narzędzia i wyroby kowalskie.

MŁYN WODNY ZE WSI DOBRY LAS został zbudowany prawdopodobnie w XVIII wieku, a następnie przebudowany po 1864 i 1917 roku. Pierwotnie stał na Pisie w odległości 8 km od Nowogrodu. Młyn jest konstrukcji słupowej, szalowany pionowymi deskami i listwowany. Dach jest dwuspadowy, pokryty gontami. Młyn jest typu podsiębiernego.

Tuż obok młyna znajduje się kopia KAPLICZKI ŚW. JANA NEPOMUCENA pochodzącej z pierwszej połowy XIX wieku ze wsi Tarnowo. Według wierzeń ludowych św. Jan Nepomucen chronił od powodzi i utonięć.

Kolejnym obiektem, który mijamy wędrując do zagrody z Baranowa jest CHAŁUPA ZE WSI WITOWY MOST. Zupełnie nietypowa dla regionu kurpiowskiego poprzez podcienie w ścianie frontowej. Pochodzi z drugiej połowy XIX wieku i prawdopodobnie była przeznaczona na karczmę, ale nigdy nie pełniła tej funkcji. W tej właśnie chałupie był przyjmowany przez władze łomżyńskie laureat literackiej Nagrody Nobla - Czesław Miłosz, w czasie pobytu w Polsce w 1981 roku. Nieopodal chałupy znajduje się SPICHLERZ ZE WSI CIĘĆK, który pochodzi z końca XIX wieku. Jego ściany zostały wykonane z bali sosnowych tartych ręcznie. Dach spichlerza jest konstrukcji krokwiowej i został pokryty dranicami. Zakończenie wiatrownic wycięto w ozdobne „śparogi“. Spichlerz został usytuowany wysoko nad ziemią, na tzw. „grzybkach” . Ich forma zabezpieczała znajdujące się w budynku zboże przed gryzoniami.

Naszą wycieczkę kończymy zwiedzaniem ZAGRODY Z BARANOWA. W jej skład wchodzą: chałupa z Baranowa, obora z Wyku i stodoła z Dobregolasu.

CHAŁUPA Z BARANOWA z pochodzi z 1805 roku i jest konstrukcji zrębowej o dachu dwuspadowym pokrytym gontami. Ciekawym elementem konstrukcyjnym jest wzdłużna belka biegnąca przez całą długość chałupy, tzw. „tram". Na tramie wyryto datę budowy domu. W chałupie znajdują się dwa trzony kuchenne typu angielskiego. Układ wnętrza dośrodkowy: sień, izba duża, alkierz i izba mała. Wyposażenie chałupy pochodzi z lat 60-tych XX wieku.

OBORA Z WYKU pochodzi z końca XIX wieku i jest wykonana z bali sosnowych łączonych na półwpust z ostatkami. Dach dwuspadowy krokwiowy, pokryty słomą. Kalenica zabezpieczona „koplinami". Obora ma trzy pomieszczenia z oddzielnymi wejściami.

STODOŁA Z DOBREGO LASU została zbudowana pod koniec XIX wieku. Jej ściany wykonano z bali sosnowych węgłowanych na zacios prosty, z ostatkami. Dach dwuspadowy, krokwiowy, pokryty słomą. W stodole są trzy pomieszczenia: klepisko z drewnianą podłogą oraz dwa sąsieki.

Po zwiedzeniu zagrody z Baranowa udajemy się, kamiennymi schodkami, na krótki odpoczynek do KARCZMY Z DYLEWA. Jest to rekonstrukcja nieistniejącego już budynku z końca XIX wieku. Ściany są konstrukcji zrębowej, łączone na węgłach na „jaskółczy ogon". Dach jest konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty gontami. Układ wnętrza dośrodkowy: sień, izba duża, alkierz i izba mała. W sezonie turystycznym karczma zaprasza na tradycyjne potrawy kurpiowskie.

Po krótkim odpoczynku w karczmie wracamy kamiennymi schodkami na Wzgórze Ziemowita mijając, po prawej stronie, kapliczkę „Na cztery strony świata", która jest rekonstrukcją oryginału z okresu międzywojennego.